Për Presidentin Rexhep Tajip Erdogan dhe përkrahësit e tij fetarë konservatorë, rikthimi i Hagia Sofia në një xhami është një moment historik në rilindjen e Turqisë si një komb i fuqishëm, mysliman pas një shekulli përpjekjesh të gabuara për të imituar Perëndimin e Krishterë.
Kundërshtarët e këtij vendimi, brenda dhe jashtë vendit, e shohin atë si provën më të fundit dramatike që shteti turk është kthyer në një vend pak laik dhe tolerant turk nën udhëheqjen e Erdogan.
“Nuk është e drejtë ta kthesh këtë muzë historike në një xhami dhe t’i thuash pjesës tjetër të botës: për fat të keq ne nuk jemi më sekularë “, thotë Orhan Pamuk, romancieri turk që ka fituar Çmimin Nobel. “Ka miliona turq laikë si unë që kanë dalë kundër këtij vendimi, por zërat e tyre nuk dëgjohen.”
Presidenti Rexhep Tajip Erdogan njoftoi të premten se Hagia Sofia, e cila u bë një simbol i sekularizmit në Turqinë moderne, kur u shndërrua në një muze në vitet 1930, do të rihapet për lutjet myslimane si një xhami me të drejta të plota në fund të këtij muaji, një vendim i kundërshtuar nga SHBA.
“Hagia Sofia është thelbësore për ringjalljen e gjurmëve të myslimanëve të Perandorisë Osmane,” tha presidenti turk. Të premten në mbrëmje, mijëra u lutën jashtë ndërtesës, shumë duke qarë me emocione në triumfin simbolik.
Për konservatorët fetarë të Turqisë, “konvertimi i Hagia Soffias është moment i jashtëzakonshëm,” thotë eksperti Mustafa Akyol. “Ata besojnë në atë që ata e quajnë të drejtën e shpatës, e drejta e osmanëve për ta kthyer kishën në një xhami si rezultat i pushtimit,” tha Akyol. “Turqia ka të drejtën sovrane të bëjë atë që dëshiron. Por po t’i pyesësh nëse Izraeli i bën diçka Al Aksës të gjithë do të kundërshtojnë”.
Islami nuk lejon mozaikë të krishtera dhe mbetet e paqartë nëse disa nga ikonografia e Hagia Sofiaa, e lyer me gëlqere nga osmanët dhe e zbuluar sërish në vitin 1934, do të fshihen edhe një herë.
Megjithatë, sot lëvizja e Erdogan ka më shumë të ngjarë të dëmtojë marrëdhëniet tashmë të vështira me Greqinë, për të cilat Hagia Sophia mbart një domethënie të veçantë si një nga monumentet më të rëndësishme të Krishterimit Ortodoks. Tensionet midis dy vendeve janë rritur tashmë mbi të drejtat e kërkimit të naftës në Mesdhe.
Kryeministri Grek Kyriakos Mitsotakis dënoi vendimin në një deklaratë të premten mbrëma, duke thënë se ai prekte “jo vetëm marrëdhëniet e Turqisë me Greqinë, por edhe marrëdhëniet e saj me Bashkimin Europian, Unesco dhe bashkësinë globale.”
Kisha, me kupolat e saj të mëdha dhe minaret e ndërtuara nga Turqia ka luajtur prej kohësh një rol kryesor në kulturën e qytetit dhe në Turqi në përgjithësi. Ajo u ndërtua si tempull i krishterë nga perandoria Bizantine dhe u kthye në një xhami pasi osmanët pushtuan Kostandinopojën, siç njihej më parë Stambolli, në mesin e shekullit të 15-të.
Në vitin 1934, Mustafa Kemal Atatürk, babai i Turqisë moderne, e ktheu në muze, si pjesë e përpjekjeve të tij për modernizimin e vendit dhe inkurajimin e tij për t’u afruar me fuqitë evropiane.
Të premten, megjithatë, Këshilli i Shtetit, gjykata më e lartë administrative e Turqisë, tha që aktgjykimi që konvertoi strukturën në një muze ishte i paligjshëm, duke e kthyer në mënyrë efektive Hagia Sophia në një vend adhurimi islamik, thanë ekspertët e ligjit turk dhe i dorëzuan zotit Erdogan një fitore të cilën e ka ndjekur prej kohësh.
Pak minuta pas vendimit, zoti Erdogan nënshkroi një dekret që transferonte menaxhimin e Hagia Sophia nga Ministria e Kulturës në Drejtorinë e Cështjeve Fetare. Në një fjalim televiziv më vonë të premten, ai tha se ishte e rëndësishme për të rivendosur statusin e ndërtesës ashtu siç ishte përcaktuar nga Sultan Mehmeti pas pushtimit të të Kostandinopojës, në vitin 1453.
“Populli turk nuk ka më pak të drejta mbi Hagia Sophia sesa ata që e ndërtuan së pari 1.500 vjet më parë,” tha presidenti 66-vjeçar. Erdogan tha se lutja e parë do të mbahej në 24 korrik.
Duke rikthyer statusin e Hagia Sofia si një xhami, zoti Erdogan ka avancuar projektin e tij për të siguruar më shumë hapësirë për Islamin brenda republikës laike, duke demonstruar se ai ende mund të ndikojë në atë që ndodh në Stamboll, edhe pse partia e tij në pushtet ka pësuar një humbje të fortë në vitin e kaluar zgjedhjet lokale.
Fushata për ta kthyer Hagia Sofian përsëri në një xhami ka lejuar zotin Erdogan të hiqet si një udhëheqës i vendosur dhe i paprekshëm përballë kritikave nga Uashingtoni, Moska dhe Athinë, ku si udhëheqësit politikë ashtu edhe ata fetarë kanë paralajmëruar liderin turk se kanë dëmtuar një emblemë unike të traditave të krishtera dhe myslimane të Stambollit.
Kur Greqia protestoi për planet e Erdoganit muajin e kaluar, duke i kërkuar Turqisë të veprojë si një kujdestar asnjanës i një siti që dikur ishte vendi i patriarkut ortodoks të Kostandinopojës dhe “i përket gjithë njerëzimit”, zoti Erdogan u hodh në sulm.
“Ata na thonë se Hagia Sofia nuk duhet të shndërrohet në një xhami. A po e qeverisin ata Turqinë apo ne? ” deklaroi Erdogan, i cili ka qenë në krye të Turqisë për 18 vjet.
Drejtuesit e kishës
Kisha Ortodokse Ruse shprehu hidhërim ndaj vendimit të Turqisë për revokimin e statusit muze të Hagia Sofias, duke e akuzuar atë për injorimin e zërave të miliona të krishterëve.
“Shqetësimi i miliona të krishterëve nuk është dëgjuar,” tha zëdhënësi i Kishës Ortodokse Ruse Vladimir Legoida. “Vendimi i gjykatës tregon se të gjitha thirrjet për trajtimin e kësaj çështjeje me delikatesë u injoruan”, tha Legoida. Patriarku rus Kirill tha se ai ishte “thellësisht i shqetësuar” për një veprim të tillë duke e quajtur atë një “kërcënim për tërë civilizimin e krishterë”.
Më parë, Patriarku Ekumenik Bartholomeë, kreu shpirtëror i rreth 300 milion të krishterëve ortodoksë në të gjithë botën dhe me qendër në Stamboll, tha se shndërrimi i saj në një xhami do të do të “thyente” Lindjen dhe Perëndimin.
UNESCO
UNESCO tha që Komiteti i Trashëgimisë Botërore do të rishikojë statusin e Hagia Sopia, duke thënë se ishte “për të ardhur keq që Turqia nuk ishte konsultuar me organizatën”.
“UNESCO u bën thirrje autoriteteve turke të hapin një dialog pa vonesë në mënyrë që të shmangen një hap prapa nga vlera universale e kësaj trashëgimie të jashtëzakonshme, ruajtja e së cilës do të rishikohet nga Komiteti i Trashëgimisë Botërore në seancën e tij të ardhshme”, tha organi kulturor i Kombeve të Bashkuar në një deklaratë.
Bashkimi Europian
Shefi i politikës së jashtme të Bashkimit Europian Josep Borrell e quajti vendimin “tronditës”.
“Vendimi i Këshillit Turk të Shtetit për të rrëzuar një nga vendimet moderne të Turqisë dhe vendimi i Presidentit Erdogan për vendosjen e monumentit nën administrimin e Presidencës së Cështjeve Fetare është për të ardhur keq,” tha ai në një deklaratë.
Shtetet e Bashkuara të Amerikës
“Ne jemi të zhgënjyer nga vendimi i qeverisë së Turqisë për të ndryshuar statusin e Hagia Sofia,” tha Morgan Ortagus, zëdhënësi i Departamentit të Shtetit, në një deklaratë.
“Ne e kuptojmë se qeveria turke mbetet e angazhuar për të ruajtur hyrjen në Hagia Sofia për të gjithë vizitorët dhe mezi presim të dëgjojmë planet e saj për administrimin e vazhdueshëm të Hagia Sofia për të siguruar që ajo do të mund të vizitohet pa pengesa për të gjithë.”
Greqia
Greqia e ka quajtur këtë veprim të Turqisë një “provokim të hapur për botën e civilizuar”.
“Nacionalizmi i shfaqur nga Erdogan e çon vendin e tij mbrapa gjashtë shekuj,” tha Ministria greke e Kulturës në një deklaratë. Mendoni më tej tha se vendimi i gjykatës “absolutisht konfirmon se nuk ka drejtësi të pavarur” në Turqi.(gazetaSI)