Kreu i ushtrisë serbe Ljubisa Dikoviç me Ministrin e Mbrojtjes Bratislav Gasiç
Serbia dhe Kosova i kanë kërkuar njëra-tjetrës të hapin arkivat ushtarake për të ndihmuar në zbulimin e vendeve ku janë varrosur personat e zhdukur nga lufta e viteve 1998-1999, por pavarësisht retorikës bashkëpunuese, duket se asnjëra palë nuk ka gjasa ta bëjë këtë.
Nga Serbeze Haxhiaj, Milica Stojanovic
Më 2 gusht 1998, dy djemtë e Zenun Xhemajlit, 27-vjeçari Muharrem dhe 25-vjeçari Ilir, u ndaluan nga një patrullë e policisë serbe pranë fshatit të tyre Rracaj në komunën e Gjakovës, Kosovë, dhe u morën me vete. Ai nuk i pa më kurrë.
Më pak se një vit më vonë, mëngjesin e 27 prillit 1999, dy djemtë e tij më të vegjël, Shkëlzeni 21-vjeçar dhe Albani 19-vjeçar, u vranë së bashku me 375 shqiptarë të tjerë të Kosovës në një masakër në fshatin Mejë.
Eshtrat e Albanit u gjetën në një varr masiv në Batajnica, periferi e Beogradit, në vitin 2004. Por trupat e Muharremit, Ilirit dhe Shkëlzen rezultojnë ende të zhdukur.
Kur zyrtarë të lartë nga Serbia dhe Kosova u takuan në Bruksel muajin e kaluar për të rifilluar dialogun që synon normalizimin e marrëdhënieve, të dy palët thanë se ishin të gatshme të ndihmojnë njëri-tjetrin për të gjetur eshtrat e njerëzve që humbën jetën në luftën e viteve 1998-1999, si djemtë e Zenun Xhemajlit.
Delegacioni i Kosovës i kërkoi Serbisë që të hap arkivat e saj ushtarake dhe policore të kohës së Jugosllavisë për të ndihmuar në gjetjen e vendndodhjeve të varreve masive të luftës, ndërsa delegacioni i Serbisë kërkoi që të hapeshin çër shqyrtim arkivat e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, UÇK.
“Shqiptarët kërkuan që të hapen të gjitha arkivat ushtarake dhe policore dhe ne thamë, në lidhje me personat e zhdukur dhe personat e zhvendosur brenda vendit, se nuk ka asnjë problem, por edhe ju duhet të hapni arkivat e të ashtuquajturës UÇK, në mënyrë që të shohim se ku u vranë serbët dhe jo-shqiptarët e tjerë”, tha presidenti serb Aleksandër Vuiçiç.
Por, pavarësisht retorikës për bashkëpunim, asnjë nga këto gjërat nuk duket se ka gjasa të ndodhë së shpejti. Serbia i ka klasifikuar disa nga arkivat e saj ushtarake si sekrete shtetërore, ndërsa Kosova këmbëngul se UÇK-ja, si një organizatë guerile, nuk ka pasur kurrë arkiva ushtarake.
“Ekziston gjithmonë dikush që mund ta dijë”
Familjarët e serbëve që humbën jetën gjatë dhe pas luftës në Kosovë, si Visnja Stamenkoviç, besojnë se hapja e arkivave të kohës së luftës mund të zbulojë fakte që janë fshehur për dy dekada.
Stamenkoviç, bashkëshorti i së cilës, Zarko, u zhduk më 28 qershor 1999, pasi forcat serbe kapitulluan ndaj sulmeve ajrore të NATO-s dhe u tërhoqën nga Kosova, beson se fati i burrit të saj dhe të tjerëve mund të zgjidhet, nëse hapen arkivat e UÇK-së, ose ato të qeverisë së vetë-shpallur, jetëshkurtër të Kosovës, e cila u krijua nga anëtarët e UÇK-së në shkurt 1999 dhe funksionoi deri në janar të vitit 2000.
“Pse të mos lejoni që ata të përdorin çdo gjë të mundshme për të gjetur ndonjë gjurmë të atyre që u rrëmbyen dhe vranë, si në rastin e tim shoqi?” tha ajo për BIRN në shtëpinë e saj në Bërnicë në komunën e Prishtinës.
Ajo u shpreh se “ekziston gjithmonë dikush që mund ta dijë se çfarë ndodhi”.
“Shumë njerëz u vranë pas luftës dhe këto vrasje nuk mund të jenë kryer nga disa individë”, shtoi ajo.
Zyra e kryeministrit të Kosovës këmbënguli se nuk ka asgjë për të fshehur. “Në këtë proces, ne do të jemi plotësisht të angazhuar për të bashkëpunuar me drejtësinë”, tha ajo. Por, ajo shtoi: “Sa i përket arkivit të UÇK-së, kjo është një çështje që i përket organizatave të veteranëve të luftës.”
Nasim Haradinaj, zv/kryetar i Organizatës së Veteranëve të Luftës në Kosovë, tha për BIRN se UÇK-ja nuk kishte arkiva.
Jakup Krasniqi, një ish-zëdhënës i UÇK-së i cili ka mbajtur poste të ndryshme të larta politike që nga koha e luftës, bëri një pohim të ngjashëm: UÇK-ja ishte një grup gueril dhe nuk kishte arkiva.
“Jam i sigurt që UÇK-ja nuk ka pasur ndonjë arkiv të sistemuar e të shkruar, përveç asaj që është shkruar dhe thënë për UÇK-në”, tha Krasniqi për BIRN.
Ai tha se komunikimet e brendshme midis shtabit të përgjithshëm të UÇK-së dhe zonave operative të forcës guerile në të gjithë vendin mund t’i jenë dorëzuar Trupave të Mbrojtjes së Kosovës, një organizatë e emergjencave civile që u krijua pas demilitarizmit të UÇK-së dhe që ka qenë aktive nga shtatori 1999 deri ne 2009.
Por Safet Syla, shef i Zyrës për Trashëgimi të Trupave Mbrojtëse të Kosovës, tha se organizata e tij nuk ka asnjë material të UÇK-së.
“Ne nuk kemi trashëgu asgjë që ndërlidhet me luftën e UÇK-së sepse UÇK-ja ka qenë një formacion gueril dhe nuk ka pasur diçka që mund të arkivohet. Ne kemi ruajtur vetëm materialin që ndërlidhet me TMK-në”, tha Syla për BIRN.
Krasniqi tha gjithashtu se UÇK-ja dhe ushtria dhe policia serbe nuk mund të krahasohen për shkak të natyrës së roleve të tyre në konflikt – një agresor ushtarak dhe një rezistencë e armatosur. “Serbia planifikoi dhe organizoi gjithçka dhe arkivat e saj nuk mund të krahasohen me ato të një grupi gueril”, tha ai.
“Ata që fshehin të dhëna shpërblehen”
Ivana Zaniç, drejtoreshë e OJQ-së Fondi për të Drejtën Humanitare me qendër në Beograd, e cila merret me krimet e luftës, tha se arkivat më të rëndësishme nga periudha 1998-1999 janë ato të Ushtrisë Jugosllave dhe Ministrisë së Brendshme serbe.
“Dokumente specifike i referohen urdhrave, komandave, raporteve të rregullta luftarake, në të cilat është e mundur të kontrolloni se cila njësi ishte përgjegjëse për cilën zonë kur ata kryen operacionet”, tha Zaniç për BIRN.
“Këto dokumente mund të ndër-referohen me me të dhënat për numrin e viktimave në ato operacione specifike. Në këtë mënyrë, do të ishte e mundur të rindërtoheshin ngjarje – cila njësi ishte përgjegjëse për cilin krim, kush ishte në krye të asaj njësie dhe kështu me radhë”, shpjegoi ajo.
Fondi për të Drejtën Humanitare publikoi në vitin 2015 një dosje në lidhje me një varr masiv, i cili u zbulua në Rudnica në jugperëndim të Serbisë, në afërsi të kufirit me Kosovën, ku u gjetën eshtra të civilëve etnikë shqiptarë të vrarë nga forcat serbe në prill dhe maj 1999 në fshatrat kosovarë të Rëzallës, Çikatovë e Vjetër, Zabel i Ulët dhe Gllanasellë.
Këto fshatra në atë kohë ishin në zonën e kontrolluar nga Brigada e 37-e e Motorizuar e Ushtrisë Jugosllave, e komanduar nga Ljubisa Dikoviç, i cili në kohën kur u publikua dosja ishte bërë shefi i shtabit të përgjithshëm të Ushtrisë Serbe.
Fondi për të Drejtën Humanitare i kërkoi Ministrisë së Mbrojtjes dokumente në lidhje me operacionet e Brigadës së 37-të të Motorizuar. Ai nuk i mori ato dhe nuk ka për t’i marrë në ndonjë të ardhme të parashikueshme.
“Menjëherë pas kësaj kërkese për informacion, ministri i atëhershëm i mbrojtjes Bratislav Gasiç e deklaroi të gjithë arkivin e Brigadës së 37-të një sekret shtetëror për 30 vitet e ardhshme, duke e bërë kështu të pamundur hedhjen dritë mbi krimet nga e kaluara për një periudhë kaq të gjatë kohe”, tha Zaniç.
Marko Milosavljeviç nga OJQ-ja Nisma Rinore për të Drejtat e Njeriut tha se ky ishte një shembull kryesor i natyrës së mbyllur të institucioneve serbe.
“Paradoksalisht, Gasiç tani është drejtor i BIA-s, Agjencia Informative e Sigurisë e Serbisë, gjë e cila thjesht na tregon se ata që fshehin të dhëna dhe mbulojnë krime, në kundërshtim me Ligjin për Fshehtësinë e të Dhënave, shpërblehen shumë shpejt”, tha Milosavljeviç për BIRN.
Pasi u publikua dosja në lidhje me varret masive në Rudnica dhe u krijua mundësia e fillimit të një hetimi për aktivitetet e kohës së luftës të shefit të shtabit të Ushtrisë Serbe, Ljubisa Dikoviç, presidenti serb Tomislav Nikoliç paralajmëroi prokurorin e vendit për krime lufte që “të mendojë pak për ato që ai po gërmon në Serbi”.
“Komandantët e dinë ku janë trupat”
Rreth 1,600 njerëz janë ende të zhdukur nga lufta në Kosovë, kryesisht shqiptarë etnikë, por edhe disa serbë.
Zyra e kryeministrit të Kosovës akuzoi autoritetet e Beogradit se “po vazhdojnë të përpiqen të fshehin krimet e luftës të Serbisë duke fshehur kufomat e civilëve në varre masive në Serbi”.
Presidenti serb Vuçiç ka këmbëngulur megjithatë se “ne nuk do të mbronim kurrë asnjë person përgjegjës për krime lufte” dhe ka thënë se Serbia është e gatshme të kërkojë varret e mundshme “kudo që shqiptarët e Kosovës mendojnë se mund të tregojnë një vend në hartë”.
Por Zaniç nga Fondi për të Drejtën Humanitare mendon se Serbia nuk është ende e gatshme të ndjekë penalisht ata që janë përgjegjës për vrasjet e njerëzve që janë gjetur të varrosur nëpër varre masive.
“Si kujtesë, varri masiv në Batajnica u zbulua pothuajse 20 vjet më parë dhe që atëherë nuk kemi pasur as edhe një çështje para ndonjë gjykate vendase që të jetë marrë me këtë”, tha Zaniç për BIRN.
Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë përcaktoi që shefat ushtarakë dhe policorë jugosllavë dhe serbë ishin përgjegjës për operacionin e fshehjes për lëvizjen e trupave të viktimave shqiptare të Kosovës nga kjo e fundit në Serbi. Por prokurorët serbë nuk kanë ngritur ende ndonjë aktakuzë.
Zyra serbe e Prokurorit të Krimeve të Luftës hetoi masakrën në Mejë, ku djemtë e Zenun Xhemajlit ishin midis më shumë se 375 personave që u vranë dhe trupat e të cilëve u varrosën më vonë në Batajnica.
Katër persona ishin të dyshuar në hetim; njëri vdiq dhe hetimi për të tjerët u ndal në vitin 2019 “sepse nuk ekzistojnë prova të mjaftueshme për aktakuza”, sipas Zyrës së Prokurorit të Krimeve të Luftës.
Zaniç tha se deklarata e Vuçiçit ishte qëllimisht çorientuese sepse ajo synonte të tregonte “se Serbia po bën gjithçka për të hetuar krimet dhe për të ndëshkuar ata që janë përgjegjës dhe kjo as që i afrohet të vërtetës”.
“Vetëm disa krime të kryera në Kosovë janë gjykuar para një gjykate në Serbi dhe gjyqi për krimet e kryera në fshatrat Qyshkë, Zahaq, Pavljan dhe Lybeniq ka zgjatur dhjetë vjet”, theksoi ajo.
Milosavljeviç tha se edhe nëse arkivat serbe hapen pjesërisht, “do të zbulohen vetëm disa të dhëna, sepse Serbia drejtohet nga ata që kanë përfituar materialisht dhe politikisht nga luftërat në ish-Jugosllavi”.
Vuçiç dhe disa nga besnikët e tij të Partisë Progresiste Serbe në pushtet, kanë luajtur role të spikatura politike ose ushtarake gjatë luftërave të viteve 1990 në Ballkan, dhe vitet e fundit partia është akuzuar vazhdimisht për lavdërimin e kriminelëve të luftës.
Milosavljeviç argumentoi se “çmimi i komplotit të heshtjes tani po paguhet nga familjet e të zhdukurve, mbi të gjitha”.
Zenun Xhemajli tani është 78 vjeç dhe e ka humbur shpresën se do të mësohet ndonjëherë e vërteta e asaj që i ndodhi djemve të tij. Ai nuk beson se hapja e arkivave serbe do të ofrojë ndonjë lloj progresi.
“Nuk është çështje arkivash, sepse nuk besoj se mund të ndihmojnë. Më shumë se dy dekada më vonë, dyshoj se ka mbetur ndonjë gjë në arkivat e tyre për të gjurmuar zhdukjen e kufomave të civilëve”, tha ai për BIRN në shtëpinë e tij në fshatin Rracaj të Kosovës.
“Megjithatë,” shtoi ai, “ka shumë njerëz në zinxhirin e komandës të forcave të ushtrisë dhe policisë që e dinë se ku janë trupat.”